Büyük Ünlü Uyumu ve Küçük Ünlü Uyumu

Büyük Ünlü Uyumu -  Küçük Ünlü Uyumu Kuralları Tanım

1. BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU Kuralı

Türkçe’de sözcüklerde genel olarak, kalın ünlülerden sonra kalın, ince ünlülerden sonra ince ünlü gelir. Türkçe’yi başka dillerden ayıran bu temel özelliğe büyük ünlü uyumu denir. (Çocuklar, çiçekler, güzel). Bu durum, kelimenin Türkçe olup olmadığını bize gösterir.
Bazı kelimeler Türkçe olduğu halde büyük ünlü uyumuna uymayabilir:

Zamanla ses değişikliğine uğramış bazı sözcüklerde bu kurala aykırılık olabilir. Ana bu
kelimeler Türkçe sayılır : kardeş (kardaş, karındaş), elma (alma), hangi (hangı, kangı), anne (ana).

Tek heceli kelimelerde bu kural aranmaz.

Birleşik kelimelerde aranmaz. Kelimeler birleşikken uymaz, ayrı ayrı incelendiğinde uyarsa bu tür kelimeler Türkçe’nin yapısına uygundur. Hanımeli….hanım + eli

 Kök veya gövde halindeyken büyük ünlü uyumuna uyduğu halde –yor, ki, -ken, -leyin, -imtırak,
-gil eklerini aldığında kurala uymayan kelimelerde özel durumdadır. Getiri-yor, Sabah-ki,
Yeşil-imtırak…

NOT : Bazı yabancı kel. Tesadüfen uyuma uyabilir. Bunun Türkçe olup olmadığını diğer kurallara bakarak karar vereceğiz. (Cennet : Türkçe’de kel –c- harfi ile başlamaz)

**** Yukarıda belirtilen durumlar dışında, bir sözcük büyük ünlü uyumuna aykırı yapıda ise, o sözcük yabancı kökenlidir. Dünya, otomobil, kitap …Bu kelimeler yabancı kökenli olduğundan büyük ünlü uyumuna uymazlar.

2.KÜÇÜK ÜNLÜ (SESLİ) UYUMU Kuralı

Bir kelimenin ilk hecesinde düz sesli harf (a,e,ı,i) varsa, diğer hecelerinde de düz sesli harf
olması gerekir. Kelimenin ilk hecesinde yuvarlak sesli harf (o,ö,u,ü) varsa, diğer hecelerinde ya düz-geniş (a,e), ya da dar-yuvarlak (u,ü) sesli harf bulunması gerekir. Buna küçük ünlü uyumu kuralı denir.

Küçük Ünlü uyumuna uyan kelimelere örnek : Kalem, kitap, merak, sevgi, odun

Küçük Ünlü uyumuna uymayan kelimelere örnek: Horoz, palto, sembol, karpuz..

Bazı kelimeler küçük ünlü uyumuna uyduğu halde büyük ünlü uyumuna uymayabilir: Kalem, kitap …

Buna göre bir kelimenin Türkçe olabilmesi için her iki kurala da uyması gerekir.

Büyük Ünlü uyumu incelenirken kelimelerin tüm heceleri dikkate alınır. Yani dört heceli bir kelimede ilk üç hece büyük ünlü uyumuna uyarken, son hece uyumu bozuyorsa, bu kelimeler kurala uymamış olur. Getiriyor, otururken… Küçük ünlü uyumunda ise yan yana gelen her hece dikkate alınır.
Örneğin, “kolaylık” kelimesinin tüm hecelerine bakarsak ilk hecedeki yuvarlak sesli o’dan sonra ikinci hecede düz-geniş –a-, son hecede düz sesli –ı- yer almıştır.

Birinci ve üçüncü heceyi dikkate aldığımızda yuvarlaktan sonra düz sesli geldiği için kelimenin küçük ünlü uyumuna uymadığını sanabiliriz. Halbuki bu kelime küçük ünlü uyumuna uymaktadır. Çünkü yuvarlaktan sonra düz-geniş, düzden sonra düz sesli harf kullanılmıştır. Ko – lay – lık (Yuv.-düz/geniş-düz)

Kuraldışı : -o- sesinden sonra ikinci hecede b-m-v-p seslerinden biriyle başlıyorsa bu durumda ikinci hecede –u- olabilir. Bu tür kelimeler küçük ünlü uyumuna uymamasına rağmen Türkçe’dir.

Örnek: Hamur,
avuç, sabun, çamur, kavun, kalbur, çabuk, karpuz, tavuk, kabuk, kaput, yağmur, havuç, çaput, yamuk...