Hiperaktif Çocuk

HİPERAKTİF ÇOCUK

Hiperaktif terimi yerinde duramayan veya enerjisi fazla gelen her çocuğa yakıştırılan bir durum haline geldi. Hiperaktif çocuk kimdir, probleminin özelliği nedir, anne baba ve öğretmene düşen sorumluluklar nelerdir? Bu soruların yanıtlarını bu broşürde kısaca toparlamaya ve kafalarındaki belirsizlikleri dağıtmaya çalışacağız. Hiperaktivite olarak da bilinen Dikkat Eksikliği Aşırı Hareketlilik Bozukluğu olan çocuklar davranışlarını kontrol etmekte zorlanırlar. Bu kontrol zorluğu arkadaş ve alile ilişkilerinde sorunlara, okulda başarısızlığa sebep olabilir.

Hipraktivite Nedir?

Hiperaktivite bir öğrenme bozukluğu değil, bir davranış sorunudur. Bir başka deyişle, hiperaktivite davranış sorunlarına sebep olabilen bir kişilik özelliğidir. Hiperaktif çocuklar gereğinden fazla hareketlidirler, düşünmeden davranır ve dikkatlerini (ilgilerini çekmeyen konularda) birkaç dakikadan fazla yoğunlaştıramazlar. Hiperaktivite okul çağındaki çocukların %3-5’inde bulunan ve erkek çocuklarda daha fazla rastlanan bir problemdir. Hiperaktivite aile  için olduğu kadar çocuğun kendisi için de büyük bir stres kaynağıdır. Hiperaktif  çocuklar genellikle davranışlarının dikkat dağıtıcı ve rahatsız edici olduğunu bilirler, fakat bu konuda ellerinden bir şey gelmez. Anne-babaların bunu anlamaları ve çocuklarına sevgi ve destek vermeleri gerekir. Anne-babalar hiperaktivitenin getirdiği zorlukları aşabilmek için çocuklarının doktoru, öğretmenleri ve danışmanlarıyla işbirliği yapmalıdırlar.

Hiperaktivitenin Bulguları:

Hiperaktivite başka pek çok sorunla ortak belirtilere sahip olduğu için kesin tanı koymak çok zor olabilir. Tanı konmadan önce aynı belirtilerle kendini gösterebilecek olan diğer tıbbi ve duygusal sorunların saf dışı edilmesi gerekir. Bu problemin belirtilerine, pek çok çocukta stres anlarında kısa sürelerle rastlanabilir. Dolayısıyla her belirti gösteren çocuk otomatik olarak hiperaktif sayılmamalı, problemin geçmişi ve ayrıntıları anlaşılmalıdır. Hiperaktivitenin belirtileri genellikle çocuk yedi yaşına basmadan ortaya çıkar. Hiperaktif çocuklar dikkatlerini toplamakta zorlanırlar, davranışlarını düşünmeden gerçekleştirirler ve genellikle fazla hareketlidirler. Bazılarında ise, dikkat eksikliği ve düşüncesiz davranışlar olmakla birlikte aşırı hareketlilik yoktur. Aslında her çocuk zaman zaman bu şekilde davranabilir, fakat hiperaktif çocuklar hemen her zaman böyle hareket ederler. Diğer yandan hiperaktif çocuğun kısa süreli işlerde ya da TV, bilgisayar oyunu gibi eğlenceli işler sırasında çok dikkatli olduğunu gözleyebilirsiniz. Bu sizi şaşırtmasın. Aşağıdaki liste çocuğunuzda hiperaktivite belirtilerinin bulunup bulunmadığını anlamanızda size yardımcı olacaktır. Eğer çocuğunuzda bu belirtileri kayda değer bir kısmına rastladıysanız ve bu belirtiler 6 ay ve daha fazla sürdüyse gözlemlerinizi doktorunuzla konuşun.

Çocuklarda Dikkat Eksikliği Aşırı Hareketlilik bozukluğunun belirtileri:

Hiperaktivite ön plandaysa,

* Yerinde duramaz,

* Oturması gerektiği halde oturamaz,

* Yerli yersiz koşup tırmanır,

* Aşırı konuşur,

* Sessiz sakin oyun oynamakta güçlük çeker,

* Her zaman bir şeylerle uğraşır,

* Cevapları ağzından kaçırır,

* Sırasını beklemekte zorlanır,

* Olaylara veya konuşmalara müdahale yarıda keser.

Dikkat Eksikliği ön plandaysa,

* Yönergeleri başından sonuna kadar takip edemez,

* Dikkatini yaptığı işe veya oyununa vermekte zorlanır,

* Evde veya okulda yapacağı işler ve aktiviteler için gerekli malzemeleri kaybeder,

* Dinlemez,

* Detayları gözden kaçırır,

* Düzensiz görünür,

* Uzun süre zihinsel çaba gerektiren işleri yapmakta zorlanır,

* Unutkandır,

* İlgisi kolayca başka yönlere kayar.

Hiperaktiviteye Neler Sebep Olur?

Hiperaktivitenin sebepleri tam olarak anlaşılmamıştır. Bazı araştırmalar aşağıdaki sebepler üzerinde durmaktadır:

- Hiperaktif  çocukların beyinlerinde mesaj alış verişini gerçekleştiren kimyasal maddelerde bir sorun vardır.

- Anne – babadan birinde veya her ikisinde de hiperaktivite varsa, bunların çocuklarında da hiperaktivite belirtilerine rastlanabilir.

- Hiperaktivite çocukluk çağı hastalıklarından sonra görülebilir.

- Gelişimsel sorunlar hiperaktivite ile bağlantılı olabilir.

- Beyin dokusundaki doğumsal ya da sonradan olma zedelenmeler hiperaktiviteye sebep olabilir.

Hiperaktivitenin Tanısı:

Bir çok çocuk zaman zaman, “hiperaktif” tanımına uygun davranışlar sergileyebilir; fakat “hakiki” hiperaktiflik 12 yaşın altındaki 20 çocuktan yaklaşık 1 tanesinde görülür. Yine de çocuğunuzun hiperaktif olduğunu düşünüyorsanız bunu düşünmenize yol açan sebepleri doktorunuzla konuşun. Hiperaktivitenin ilk işaretlerine çok erken yaşlarda rastlanabilirse de tanı genelde çocuk okula başladıktan sonra konur. Bunun sebebi okul ortamının hiperaktif çocuklar için gerçek bir rahatsızlık kaynağı olması ve bu sorunun belirtilerinin sınıf ortamında daha fazla göze batmasıdır.

Hiperaktivite tanısı için özel bir test yoktur. Tanıya yönelik değerlendirmeler doktorun bir fiziksel problemleri ayırt etmek için ayrıntılı bir sağlık öyküsü almasıyla başlar. Doktorunuz size ayrıca ev ve okuldaki davranışlarıyla ilgili sorular soracak, çocuğunuzun okuldaki davranışlarıyla ilgili öğretmeninden yazılı formlarla bilgi isteyecektir. Doktorunuz ayrıca benzer belirtilere yol açabilecek başka sorunların olup olmadığını anlamak izin çocuğunuzu muayene edebilir. Örneğin, bazı çocuklarda hiperaktivite ile beraber öğrenme güçlüğü veya davranış bozukluğu gibi başka bir sorun da bulunabilir. Bu gibi durumlarda doktorunuz her iki rahatsızlığın da tedavisini amaçlayacak ve buna göre tavsiyelerde bulunacaktır.

Hiperaktivite tanısını koymak zordur ve zaman alabilir. Sorunların kaynağı bulununcaya dek sabırlı olun ve çocuğunuza duygusal açıdan destek olun.

Hiperaktif Çocuğa Evde Yaklaşım:

Çoğu anne-baba çocuklarına hiperaktivite tanısı konduğunda hayrete düşer, çünkü bu çocukların evde aileleri tarafından gözlemlenen herhangi bir problemleri yoktur. Gerçekten de bu çocuklar evde hiçbir dikkat bozukluğu bulgusu göstermeden saatlerce televizyon seyredebilir veya video oyunları oynayabilirler. O halde böyle bir çocukta nasıl hiperaktivite olabilir? Cevap basittir. Video oyunları ve televizyon çocukların dikkatlerini odaklamalarına yardım edecek şekilde uyarı gönderir, yani bu çocuklar televizyon seyrederken veya video oyunu oynarken pasif konumdadırlar ve dikkatlerini dışarıdan gelen uyarılar sayesinde toplayabilirler. Başka bir deyişle bu tür işler sırasındaki dikkat süresi hiperaktivite tanısı koymada önemli bir ölçüt değildir. Hiperaktif bir çocuk hem anne-baba, hem de ailenin diğer bireyleri için büyük bir sıkıntı kaynağı olabilir. Tedavi edilmeyen hiperaktif bir çocuk aile için rahatsızlık kaynağı olmaya devam edecektir. Burada çocuğunuza davranışlarını kontrol etmesinde yardımcı olabilmeniz için yapabileceklerinizden kısaca söz edeceğiz.

* Çocuğunuz için günlük bir program yapın. Çocuğunuzun uyandığı, yemek yediği, yıkandığı, okula gitmek için evden çıktığı saatlerin her gün belirli ve aynı olmasını sağlayın. Çocuğunuzu kalabalık alışveriş merkezleri gibi çok fazla uyaranın bulunduğu ortamlardan mümkün olduğunca uzak tutmaya çalışın.

Hiperaktif çocuklar büyüklerinin dikkatini genellikle ancak yanlış bir şey yaptıklarında çekerler. Çocuğunuzu güzel sözlerle, kucaklayarak ödüllendirmeniz, olumlu davranışları için küçük armağanlar vermeniz çok önemlidir. Anne-baba, aile bireyleri ve arkadaşlardan gelen bu tür olumlu destek ve sevgi çocuğunuzun kendini iyi hissetmesini sağlayacaktır.

Büyükler hiperaktif çocuklarının davranışlarına çok zaman sinirlenir ve fiziksel cezalara dahi başvurabilirler. Dayaktan kaçınılmalıdır. Bunların yerine daha etkili disiplin teknikleri uygulayabilirsiniz. Örneğin çocuğunuzun hiperaktif davranışları sizi fazlaca rahatsız ederse, ona o an için sırtınızı dönerek davranışına karşı kayıtsız kalın. Çocuğunuzun çok fazla heyecanlı veya hareketli olduğu anlarda başka bir aktiviteyle dikkatini dağıtmaya çalışın. Çocuğunuzun çevresine yönelik tekmeleme, ısırma vs. Gibi davranışlarına müdahale ederek engel olmanız gerekebilir. Onu sakinleşene kadar bir süre yalnız başına bırakmanız fiziki cezalandırmadan çok daha iyi etkili bir yöntemdir. Davranışlarını çocuğunuzla sakin olduğu anlarda tartışın ve onun bu davranışlarının sonuçlarını anlamasını sağlayın.

Hiperaktif Çocuk ve Okul:

Sınıf yapısı ve kuralları hiperaktif bir çocuk için oldukça zorlayıcı olabilir. Çocuğunuzun öğretmeniyle işbirliği yapın. Öğretmen çocuğunuzun içinde bulunduğu zor  durumu anladığında çocuğunuzun başarılı olması için daha fazla yardımcı olacaktır.

Hiperaktif çocuklarla yeterince ilgilenebilmesi için küçük gruplar içinde dikkatlerini toplamaları oldukça zordur ve böyle gruplarda ilgileri kolayca dağılmaktadır. Bu çocukların bir diğer özelliği de çabucak sıkılmaları ve verilen ödevleri  tamamlamak için sürekli motivasyona ihtiyaç duymalarıdır. Bu nedenle özel öğretmenler her zaman daha iyi sonuç verir. Hiperaktif çocukların pek çoğuna özel bir hocayla yarım veya bir saatte okulda bütün bir gün içinde verilebilecek olandan daha fazlası verilebilmektedir.

Hiperaktif çocuklar da okulda en az diğer arkadaşları kadar başarılı olabilirler. Bir çocuğun hiperaktif olması asla onun yeterince akıllı olmadığı anlamına gelmez. Bu çocuklar düzensiz ve dikkatsiz olabilirler, fakat bu onların öğrenme yeteneklerinin olmayışından değil, hiperaktiviteden kaynaklanmaktadır. Göz önünde tutulması gereken bir nokta, hiperaktif çocukların önemli bir bölümünün öğrenme güçlükleri (okuma, aritmetik gibi) çektikleridir. Öğrenme  güçlüğüne yönelik değerlendirme ve tedavilerin ayrıca planlanması ve bu konuda uzmanlaşmış eğitim uzmanlarıyla işbirliği yapılması gerekli olacaktır.

Sınıfta Dikkat Sorunları Olan Çocuklarla Çalışmanın Yolları

* Çocuğun o gün neler yapılacağını önceden bilmesi sağlayacak ve hep uyulan bir sınıf düzeni geliştirin.

* Çocuğun öğretmenin gözü önünde, pencereden uzak ve tahtaya yakın bir yerde oturmasını sağlayın.

* Kendi başına yapılabilecek ödevleri, diğer çocuklardan ayrı bir köşede dikkati dağılmadan yapmasına izin verin.

* Çocuğun ödevlerini yaparken gerektiğinde ara vermesine olanak tanıyın. Bu aralara diğer çocuklardan daha sık ihtiyaç duyacaktır.

* Oyun saatlerini azaltma ve teneffüs iptalinden kaçının. Oyun saatleri çocuğun fazla enerjisinden kurtulması için iyi bir fırsattır.

* Farklı aktivite düzeyleri gerektiren dersleri gün içine dağıtın. Müzik, beden eğitimi, resim gibi yardımcı dersleri daha çok dikkat gerektiren Türkçe, matematik gibi derslerin arasına koyun.

* Dikkat sorunları olan yaşça daha büyük öğrencilerin, verimli çalışma ve dinleme alışkanlıkları kazanabilmeleri için çalışma yöntemleri ile ilgili ek özel dersler almaları yararlıdır.

* Ders çalışırken belli alışkanlıklar edinmelerini sağlayacak ve istenmeyen davranışlarını kontrol edecek etkin bir sistem geliştirin. Ödül puanları, çocuğun başarısını grafikler ile göstermek, çocuğu çıkartmalar veya yıldızlar ile ödüllendirmek, çocuğu istenilen davranışları göstermesi için heveslendirecektir.

* Yeni şeyler öğretip, yanıtlar istemeden önce çocuğa sözel ya da görsel bazı ipuçları verin. Örneğin çocuğa yalnızca onun anlayacağı bir işaret vermek onu utandırmadan dikkatini anlatılana vermesini sağlar.

* Uzun sürebilecek ödevleri küçük parçalara bölün. Böylece çocuğa bir işi tamamlamış olma duygusunu tattırmış olursunuz.

* Çocuğun her zaman aynı performansı göstermesini beklemeyin. Çocuğun çabaları sonuç mükemmel olmasa bile destekleyin.

* Mümkünse derste işlediklerinizi ve ödevleri yazılı hale getirin.

Hiperaktif Çocuklar Büyüdüklerinde Ne Olur?

“Çocuk büyüdüğünde hiperaktiflik geçer” diye söylendiğini duymuş olabilirsiniz; bu doğru değildir. Ama  aşağıdaki nedenlerden dolayı çocuk olgunlaştıkça bazı iyileşmeler olacaktır.

* Çocuklar saldırgan davranışlarını bırakmayı  veya azaltmayı genellikle arkadaş baskısı nedeniyle öğrenirler.

* Yaş büyüdükçe bazı problemlerin üstesinden daha kolay gelmeyi öğrenir (örneğin ilgilerini çeken bir şey üzerinde yoğunlaşarak ve ilgilerini çekmeyenlere önem vermeyerek).

* Bazı çocuklar problemlerinin üstesinden gelmeyi öğrenirken, bazıları da  özellikle daha küçük yaşlardan itibaren şiddeti hiperaktif olanlar ergenlik çağında ciddi davranış bozuklukları geliştirebilirler.

* Hiperaktif çocukların çoğunluğu büyüdüklerinde iyi olacak, veya en azından idare edebilecek düzeye geleceklerdir.

* Bazen, özellikle 6 yaşın altında, kısa dikkat süresi genel bir gelişim geriliğinin bir bölümüdür. Böyle durumlarda çocuk büyüdüğünde bundan kurtulacaktır. Çocuk genel gelişim düzeyini yakaladığında dikkat edebilme yetisini de kazanacaktır.

Tedavi:

Hiperaktiviteyi ortadan kaldırıcı bir kesin tedavi yoktur,  fakat hiperaktiflere yardımcı olabileceğimiz pek çok yol vardır. Doktoru, öğretmeni, danışmanı ve aile bireylerinin karşılıklı fikir alışverişi ve işbirliğiyle çocuğunuz bu rahatsızlığa rağmen normal bir yaşam sürebilir.

İlaç Tedavileri: Hiperaktivitenin tedavisinde uyarıcı ilaçlar oldukça işe yararlar. Hiperaktivite ve dikkat eksikliği ilk başta garip gelebilir. Bu ilaçlar çocuğu daha hareketli kılmak yerine, şaşırtıcı olarak hiperaktiviteyi azaltıp dikkat süresini uzatmaktadır. Hiperaktif bir çocuğa davranışlarını kontrol etmesinde yardımcı olan bu ilaçları kullanan bir çocuk ilacı kullandığı süreler içerisinde daha sakin ve dikkatli olmaktadır.

Okul çağındaki hiperaktif çocuklar için en çok kullanılan ilaç Ritalin (Metilfenidat)’dir.

Bunun dışında Pemolin (Tradon), Tofranil (İmipramin) ve Catapresan (Klonidin) gibi başka bazı ilaçlar da yardımcı olabilmektedir. İlaç tedavisi gerekli olduğunda doktorunuz çocuğunuz için en etkili ilacı bulmanızda size yardımcı olacaktır.

Kullanılan bu ilaçlar bağımlılık yapmaz, fakat bir takım yan etkilere yol açabilirler (baş ağrısı, uykusuzluk, iştah kaybı ve depresyon gibi). Çocuğunuzun doktoru tarafından düzenli olarak görülmesini sağlayın. Bu şekilde çocuğunuzun genel sağlığını gözetim altında tutacaktır.

Psikolojik ve pedagojik tedaviler: İlaçlar hiperaktif çocuklar için asla tek tedavi yöntemi olarak kullanılmamalıdır. Çocuğun davranışlarını kontrol etmesine yardımcı olurken öğretmenler, danışmanlar ve ailenin diğer bireyleriyle yapılacak işbirliği içerisinde uygulanacak tedaviler çok önemlidir.

Anne-babanın çocuğa yaklaşım konusunda eğitimi, öğretmen ve okul danışman psikologunun bilgili yaklaşımı ve çocuğun kendisini kontrol etme ve duygularını ifade etme becerilerini kazandığı psikoterapi ve pedagojik terapilerin birlikte uygulanması, ilacın sağladığı kazanımların uzun vadeli olabilmesi için şarttır. Bu tedaviler hakkında ayrıntılı bilgileri diğer broşürlerimizde bulabilirsiniz.

Son Birkaç Söz

   Erken tedaviyle hiperaktif çocuğun geleceği için cesaret verici sonuçlara ulaşılmaktadır. Hiperaktivite etkilerinden tam anlamıyla “kurtulamayacak” olsalar bile bugün sorun yaratan davranışları gelecekte onlara yardımcı olabilir. Sınıf ortamından kurtulduktan sonra hayatta başarıya ulaşmak hiperaktif çocuklar için diğer çocuklar için olduğundan daha kolaydır. Bu çocuklardan pek çoğu erişkin yaşa geldiklerinde iş adamlığı gibi kendi davranış tarzlarına uygun meslekler seçmekte, veya sanat ve eğlence dünyasında başarılı olmaktadırlar. Hiperaktif bir çocuğun anne-babasından, öğretmenlerinden ve danışmanlarından bugün  göreceği yardım ve destek, onun başarılı ve mutlu bir erişkin olmasına yardım edecektir.